Từ lâu, Thăng Long Tứ Trấn đã đi vào tâm khảm của người dân Hà Nội như một nét văn hóa ngàn đời khó phai mờ. Ở đó, ước vọng về cuộc sống ấm no, đầy đủ của họ được gìn giữ qua bao đời dưới sự che chở mang tính tâm linh huyền sử của những vị thần tiên lưu truyền trong sử sách. Dưới đây, mời các bạn cùng mình tìm hiểu cặn kẽ hơn về Thăng Long Tứ Trấn cũng như những kỳ bí huyền ảo xoay quanh nét độc đáo trong văn hóa Hà Thành này nhé.
I. Thế nào là Thăng Long Tứ Trấn?
Thăng Long Tứ Trấn vốn là một thuật ngữ chỉ bốn ngôi đền nằm ở bốn phương đất kinh thành Thăng Long xưa, có nhiệm vụ trấn yểm long mạch, vượng khí quốc gia, song, cũng là nơi những hoạt động văn hóa, tín ngưỡng của người dân diễn ra vô cùng sôi nổi vào những ngày đầu xuân. Tương ứng với hướng Đông, Tây, Nam, Bắc, cụ thể ta có Đông trấn "Bạch Mã tối linh từ" (Đền Bạch Mã), "Tây trấn từ" (Đền Voi Phục), Nam trấn "Kim Liên từ" (Đền Kim Liên) và cuối cùng là Bắc trấn "Trấn Vũ Quán" (Đền Trấn Vũ).
II. Thăng Long Tứ Trấn hiện nay ở đâu và có gì?
1. Đền Bạch Mã
Đền Bạch Mã trấn ở phía Đông kinh thành, tọa lạc ở huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, nay chính là Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm. Trong Thăng Long Tứ Trấn, đây là ngôi đền cổ xưa nhất khi được khởi công xây dựng lần đầu vào khoảng thế kỷ IX, thờ thần Long Đỗ, hiệu là Quảng Lợi Bạch Mã Đại Vương.
Tương truyền xưa kia khi vua Lý Công Uẩn quyết định rời đô từ Hoa Lư về thành Đại La, đến khu vực này thì quyết định xây lại một phần của nền móng thành xưa. Ấy vậy mà dù những người thợ đã tâm huyết bỏ công sức ra xây mãi nhưng lần nào thành cũng bị lở. Lấy làm lạ, vua liền lập đàn cầu đảo thì bỗng một con ngựa trắng từ đâu chạy ra từ trong đền, mang theo dấu chân rải khắp một vùng rồi quay vào. Linh tính mách bảo thần linh chỉ dẫn, nhà vua sai người cứ theo dấu chân mà dựng thành thì quả nhiên thành công. Từ đó, đền có tên là Bạch Mã.
Qua nhiều lần sửa chữa, cho đến nay ngôi đền cũ kỹ của Thăng Long Tứ Trấn vẫn giữ được nét uy nghiêm tráng lệ. Đền quay mặt về hướng Nam, được bố trí hết sức hài hòa với nghi môn, phương đình, đại bái, cung cấm, thiêu hương, nhà hội đồng ở phía sau đền. Điểm đặc biệt ở đây là kiến trúc nội thất trong đền hoàn toàn làm bằng gỗ với hệ thống cột gỗ lim lớn, bộ đỡ mái được làm theo đúng kiểu "giá chiêng chồng rường con nhị", nét chạm khắc tỉ mỉ, chắc và khỏe. Hằng năm vào tháng hai âm lịch, trước đây đền là nơi tổ chức lễ hội đánh trâu rước xuân, với ý nghĩa tiễn đưa mùa đông qua và nghinh đón mùa xuân mới, mong cho mùa màng bội thu, cuộc sống nhân dân ấm no, hạnh phúc
2. Đền Voi Phục
Tiếp đó trong hàng ngũ Thăng Long Tứ Trấn chính là đền Voi Phục nay tọa lạc ở phố Kim Mã, quận Ba Đình, Hà Nội. Sau khi rời đô về Thăng Long, vua Lý Công Uẩn cũng đã lập tức cho xây dựng ngôi đền để thờ hoàng tử Linh Lang con của vua và vị vương phi thứ 9 tên là Dương Thị Quang. Tích xưa kể rằng vương phi trong một lần tắm ở hồ Dâm Đầm (hồ Tây), bỗng có rồng hiện lên phun nước thơm vào mình. Khi về nhà, bà dần nhận ra mình đã mang thai rồi 14 tháng sau sinh ra Linh Lang. Linh Lang lớn lên khôi ngô tuấn tú, thân thể cường tráng hơn người thường, trên người có 28 vết vảy rồng và 7 hàng chấm long lanh như ngọc trên ngực. Trong cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược, Ngài đã góp công lớn trong việc đột phá quân giặc tan tác. Sau khi hóa thần trở về với cõi Long Cung, Ngài được vua sắc phong thành Linh Lang thượng đẳng phúc thần, lập đền thờ ngay nơi Ngài hóa.
Trong Thăng Long Tứ Trấn thì đây là ngôi đền đặc biệt nhất, bởi trước cửa đền bây giờ là tượng hai con voi quỳ gối, tương truyền chính là hình tượng hai con voi mà Linh Lang đại vương từng thu phục trước kia, đến nơi đây mới mang tên đền Voi Phục. Trong đền có hai pho tượng tạc bằng đồng và có hòn đá to có vết lõm, là nơi Hoàng tử năm xưa nằm gối đầu lên rồi hóa thành con thuồng luồng trườn xuống hồ. Mặc dù đã trải qua nhiều lần trùng tu, kiến trúc ngôi đền ít nhiều đã thay đổi nhưng vẫn sự được sự uy nghiêm, linh thiêng vốn có tự bao đời. Trải qua thời gian, ngôi đền cũng thấm đẫm sự giao thoa với tín ngưỡng văn hóa dân gian, dần xâm nhập vào các lễ hội, hoạt động của người dân.
Đến ngày nay, vào mùng 9, mùng 10 tháng hai âm lịch hằng năm, du khách thập phương vẫn còn đổ về đây cầu bình an, tiền tài, danh vọng, hình ảnh lễ rước kiệu còn mang ý nghĩa kiệu thánh đi vi hành ban lộc ban phước cho nhân dân.
3. Đền Kim Liên
Trấn yểm ở phía Tây của Thăng Long Tứ Trấn xưa chính là đền Kim Liên, nay thuộc phường Phương Liên, Đống Đa, Hà Nội. So với ba ngôi đền còn lại, đền Kim Liên được xây dựng muộn hơn hẳn, vào khoảng thế kỷ XVII, thờ Cao Sơn Đại Vương. Theo tín ngưỡng dân gian, Cao Sơn Đại Vương vốn là một trong những người con của Lạc Long Quân và u Cơ, sau theo mẹ lên núi. Tương truyền rằng, thần Cao Sơn đã có công giúp vua Lê Tương Dực dẹp loạn và khôi phục nhà Lê.
Sau nhờ ơn thần ngầm dẹp loạn ở Đông Đô, nhà vua đã xây dựng đền thờ Cao Sơn to đẹp ở Kim Hoa gần Thăng Long thời bấy giờ. Sau này, dân làng Kim Liên đã lập thêm cổng tam quan ở phía trước cổng ngay sát đền Kim Liên và bổ sung một số kiến trúc mới, tạo thành Đình Kim Liên. Ngoài Cao Sơn Đại Vương, đền thờ cũng có sự giao thoa tín ngưỡng thờ Tam Phủ, thờ Mẫu và thờ vị anh hùng dân tộc như Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Trong đền ngự một bia đá đen mang tên "Cao Sơn Đại Vương Thần từ Bi minh" ghi nên công trạng của thần Cao Sơn trong việc trợ giúp nhà vua đánh bại quân giặc cùng với 39 đạo sắc phong cho thần. Cho đến nay, tấm bia đá này được coi là hiện vật giá trị nhất còn sót lại, là minh chứng lịch sử thần thánh của ngôi đền trấn Nam này.
4. Đền Trấn Vũ
Cuối cùng là đền Trấn Vũ, hay với tên gọi quen thuộc hơn là đền Quán Thánh nằm ở ven hồ Tây, nút giao giữa đường Thanh Niên và đường Quán Thánh. Trong số bốn ngôi đền cổ của Thăng Long Tứ Trấn thì đây có lẽ là ngôi đền đã trải qua nhiều lần trùng tu nhất, rải rác trong những năm 1618, 1677, 1768, 1836, 1843, 1893 và 1941 (tất cả những lần trùng tu này đều được ghi chép rõ ràng trên văn bia).
Trong đền thờ Huyền Thiên Trấn Vũ - một vị thần cai quản phương Bắc, đã nhiều lần hiển linh giúp nhân dân trừ tà ma, yêu quái trong vùng nên được người dân tôn sùng, các thời vua tin tưởng, mỗi lần hạn hán là dâng hương cúng bái cầu cho mưa thuận gió hòa. Trong thời vua Lý Thánh Tông, Ngài cũng từng hiển linh ngăn chặn quy tinh, hồ tinh và xà tinh đang có mưu đồ phá vỡ đê sông Hồng gây cảnh lụt lội cho dân chúng.
Từ đó, đê sông Hồng được vững vàng, vua cho lập đền thờ được gọi là đền Trấn Vũ, chính là ngôi đền hiện nay. Bước vào ngôi đền, điều đáng chú ý nhất có lẽ là bức tượng Huyền Thiên Trấn Vũ đã đạt đến nghệ thuật độc đáo, đánh dấu kỹ thuật đúc đồng và tài nghệ của các nghệ nhân Việt Nam cách đây hơn ba thế kỷ. Pho tượng nặng khoảng 4 tấn, cao gần 4 mét, mặt vuông, râu dài, mắt nhìn thẳng về phía trước, tóc xõa, đầu không đội mũ, mặc áo đạo sĩ nom dáng vẻ uy nghiêm, tay trái bắt quyết, tay phải chống gươm có rắn quấn và chống lên lưng vị rùa.
Cùng với việc thờ cúng vị thần được coi là thành hoàng phương Bắc này, tín ngưỡng dân gian và lễ hội cũng được tiến hành ở nơi đây vào mùng 3 tháng 3 âm lịch hằng năm - là nơi tề tựu của du khách thập phương tỏ lòng thành kính tới người đã có công diệt trừ tà mà, đem lại cuộc sống yên ổn cho nhân dân, làm tròn bổn phận của một trong những Thăng Long Tứ Trấn.
Cả bốn ngôi đền vào mỗi dịp đầu xuân năm mới đều nô nức người ra người vào. Mỗi người đến đây đều cầu chúc cho vận may, tiền tài và hạnh phúc trong năm mới. Tuy các lễ hội xuân không còn diễn ra trong những năm trở lại đây, nhưng ta vẫn còn thấy đâu đó nét văn hóa lễ hội len lỏi qua Thăng Long Tứ Trấn này. Đó là tục mua muối xua đuổi tà ma, chống xú uế. Mỗi khi đến bất cứ ngôi đền nào vào thời khắc xuân sang, hiếm có ai không mua cho mình những túi muối nhỏ xinh, được gói ghém cẩn thận trong bao bì vải đỏ như một niềm cầu may, tiễn đưa khó khăn, nhọc nhằn của năm cũ. Đó cũng chính là nét độc đáo mà tôi còn để ý thấy mỗi lần qua đây.
III. Lời kết
Vén bức màn bí ẩn đất Kinh Kỳ, có thể thấy tứ trấn Thăng Long không chỉ là những di tích lịch sử mang dấu ấn oai hùng của dân tộc, đây còn là nơi sự giao thoa tín ngưỡng văn hóa tiếp biến không ngừng, là một biểu tượng không thể thiếu cho sức sống Hà Nội hôm nay và mai sau. Tuy mỗi nơi thờ một vị thần riêng biệt và mang những nét độc đáo khác nhau, bốn ngôi đền ở tứ phương kinh thành đều hội tụ chung một nét đẹp văn hóa mang tính quy hoạch tâm linh ý nghĩa, vẫn ngày đêm giữ vững vai trò Thăng Long Tứ Trấn xưa và thủ đô Hà Nội ngày nay ngày càng yên bình và phồn vinh.
